Urartu ya da kendilerinin tabirleriyle ‘Biainili’ ülkesi hükümdarları karar sürdükleri MÖ 9-7’nci yüzyıllar ortasında etraf coğrafyalarda bulunan halklara karşı bilhassa yağma emelli ağır askeri seferler düzenlediler. Bu seferlerde el konulan koyun, sığır, at, maden, takı, giysi üzere tüm ganimetleriyle esir edilen yerli halklar yahut kabileler krallığın merkezi başşehir Tuşpa (Van Kalesi) başta olmak üzere Urartu merkezlerine sürüldü. Aslında insan toplulukları ortasında çok eski bir davranış olan yağma ve mağlup halkların sürgünü Orta Doğu’da kurulan tertipli ordulara sahip merkezi krallık yahut imparatorluklar eliyle yüzyıllar içinde sistematik bir uygulamaya dönüştü. Asur Hükümdarları; kabaca MÖ 1300-850 tarihleri ortasında, Urartu Krallığı’nın kuruluşu öncesinde Urartu coğrafyasındaki kabile ve halklara karşı kesintisiz olarak yağma ve zorla yerinden etme siyaseti uyguladılar. Bundan sonra yeni şekillenen Urartu Krallığı’nın kurucuları da periyodun emperyal güçleri üzere askeri seferlerle elde edilen ‘ganimetler’ üzerine şekillenen bu ‘yağma ekonomisi’ modelini benimsediler. Urartular; ganimet üzerine şekillenen bu modeli, birçok hükümdarı uygulamalarını da kopyaladıkları güneydeki güçlü rakibi Asur’dan etkilenerek pratiğe döktü. Bu etkileşim her iki gücün hükümdarlarının benzeri hatta klişe haline gelmiş propaganda niteliği taşıyan savaş ve yağma sözlerinde de görülebilir.
Yaşamları büyük ölçüde sahip oldukları hayvan sürülerine ve sonlu ziraî yerden elde edilen eserlere bağlı olan kabileler için ilkbahar, hayvanlarını otlatma ve uzun geçen kış mevsimine hazırlığın başlangıcıydı. Buna rağmen sefer anlatılarına bakıldığında Urartu hükümdarları ve askerlerine nazaran ilkbahar, yeni seferler ve en kıymetlisi de yağma demekti. MÖ.I.Bin’in birinci yarısında Transkafkasya yaylalarından Zagroslara, Üst Fırat Havzası’ndan İran’da Erdebil’e geniş ve dağlık coğrafyada yaşayan kabileler ve yerli halklar karşılarında birdenbire beliren metal zırhlı atları ve askerleri ile sayıca üstün Urartu hükümdarı ve ordusunu buldular. Birden fazla topluluk bu durum karşısında sahip oldukları her şeyi kaybetti. Elbette biz bu bilgileri hükümdarların övünerek anlattığı başkentteki kronikler ve sefer yazıtlarından biliyoruz. Hükümdarlar dışında Urartu eyalet valileri de seferler düzenledi. Örneğin, bir Asur tabletinin bildirdiğine nazaran Urartu Valisi Andaria bugün Üst Dicle havzasına (Batman-Diyarbakır) lokalize edilen Asur’a bağlı Šubria Ülkesine karşı başarısız bir akında bulunur. Asur istihbaratına nazaran bu baskın Urartu Valisinin başının kesilmesi ile son bulur. Urartu’nun güneyindeki şiddetli düşmanı Asur’un egemenliğindeki toprakları yağmaladığına dair kendi yazıtlarında birtakım anlatımlar olsa da bunlar muhtemelen bu iki güç ortasındaki hudut bölgelerinde yapılmış küçük çaplı baskınlardı. Urartu asıl askeri harekat ve yağma seferlerini krallığın kuzeyinde kalan Erzurum-Kars-Şirak platolarından Sevan Gölünün etrafı hatta ötesine uzanan topraklarda yaşayan Diau, Etiu, Uduretiu üzere federasyonlara bağlı kabilelere karşı düzenledi. Tekrar krallığın doğusunda Nahçıvan Ovasından Ahar Vadisine uzanan Puluadi Ülkesi, Sabalan Dağı ve etrafını kapsayan Arḫu Dağı yöresi, batıda Urme (Muş Ovası ve güneyi), Alzi (Bingöl-Elazığ hattı) ülkeleri ile Üst Fırat Havzasındaki lokal Geç Hitit yapılanmalarından Militia (Malatya/Arslantepe), daha güneydeki Qumaḫa (Kummuh-Adıyaman) üzere yerler Urartu askeri seferlerine maruz kaldılar. Urartu tüm bu ülkeleri, uzunluk ve klanları güçlü ordusu ile ezdi.
Bazı ülkeler yalnızca vergilere bağlandı. Kimileri ise tüm varlıkları ile yağmalandı ve halkı sürüldü. Yağmalanan topraklardan sürülen mahallî nüfus, yazıtlarda Urartuca ’aše=erkek, MUNUSṷediani yahut MUNUSlutu=kadın, LÚubše=çocuk/ergen ve LÚgunuši=savaşçı halinde ayrılarak bilhassa sayılarıyla birlikte verilmiştir. Seferlerde ekseriyetle erkeklerin bir kısmının öldürüldüğü bir kısmının sürüldüğü, bayan ve çocuklarının ise tümünün sürüldüğü vurgulanır. Sürgünlerin Urartu’nun kurucu hükümdarları olarak bildiğimiz İşpuini ve oğlu Minua periyotları ve bunu takiben I. Argişti ve onun oğlu II. Sarduri periyotlarında tepeye çıktığını görüyoruz. Tüm Urartu yazıtlarına bakıldığında Urartu Hükümdarları tarafından toplamda 25 bin 322 erkek, 171 bin 868 yahut diğer bir görüşe nazaran 214 bin 369 bayan, 186 bin 461 çocuk, 28 bin740 savaşçı sürüldü (Grekyan 2018). Bunlar net sayılar olmasa da devrin mümkün nüfus yoğunluğu hesaplandığında yüksek sayılardır.
ÖLDÜRÜLEN, PAYLAŞTIRILAN, SÜRÜLEN, KÖLELEŞTİRİLEN, ASİMİLE EDİLEN ‘SAVAŞ GANİMETİ’ İNSANLAR
Urartu yazıtlarından ele geçirilen topraklardaki insanların birer savaş ganimeti olarak görüldükleri, sefer sonunda kral ve askerler ortasında paylaşıldıklarını öğreniyoruz. Kral kendisi için gerekli erkek, bayan ve çocuk esiri aldıktan sonra geri kalanını askerlerine dağıtır. Bu paylaşım Urartu yazıtlarına, askerlere hisselerinin başka ayrı verildiği ve esirlerin askerler tarafından götürüldüğü formunda belirtilir. Urartu ordusunda sefer sırasında hükümdarın merkez askerlerinin yanında eyalet valilerinin de güçleri yer alırdı. Buradan eyalet güçlerinin de bu paylaşıma dahil olduğunu anlıyoruz. Böylelikle öbür yağmalanan ganimetlerle birlikte paylaştırılan bayan ve çocuklar başşehrin yanı sıra krallığa bağlı farklı bölgelere de sürüldüler.
Bununla ilgili en çarpıcı örnek Urartu Hükümdarı Minua’nın bugünkü Iğdır Ovası’nda bulunan Erkua uzunluğu ve onun idare merkezi Luḫuini üzerine yaptığı askeri seferdir. Minua bu zaferi ona bahşeden ilah Haldi için Muradiye/Begri Ovasındaki Pértak (Körzüt) Kalesinde bir susi tapınağı yaptırır. Bu tapınağın duvarlarındaki yazıtlarda Minua Erkua ülkesinden o güne kadar hiçbir hükümdarın getiremediği kadar bayanı başta Tuşpa olmak üzere birkaç kente sürdüğünden övgü ile bahseder. Lokalizasyonu tartışmalı olan bu kentlerden yalnızca Waltuquia’nın Urmiye Gölü’nün batısında yer aldığı birebir ismi taşıyan bir yer isminden ötürü varsayım ediliyor. Yazıtta bayanların Tuşpa’da ve öbür kentlerde bulunan wašinie’lere? gurdari? olarak nakledildikleri müellif. Bu manası bilinmeyen Urartuca sözcüklerden birincisi tam netleşmese de ‘harem’ olarak yorumlanır. Tekrar de Urartu’da Asur’daki üzere kurumsal bir haremin varlığından kelam etmek için çok az bilgiye sahibiz. Aslında kimi Urartu hükümdarı merkezlerindeki hafriyatlarda özel yerler ve kıymetli takılarıyla bayan iskeletleri tespit edildi. Gerçekten buradaki bayanlar Urartu monarşisi ve yönetici sınıfına mensup olabileceği üzere kimileri da bu üst sınıflara hizmet eden yahut üretim hedefli tutulan sürgün bayanlar olmalı. Bu noktada Kral Minua’nın gururla anlattığı Erkua kabilesi bayanları örneğinde görüldüğü üzere sürülen bayanlar tam da bu nedenlerden ötürü başşehir Tuşpa ve öteki Urartu merkezlerine dağıtılmış olabilir. Aslında Urartular yazıtlarında kendilerinden olan (Biainili) ve yabancılar (Luluini) ayrımını kesin olarak vurguluyorlardı. Ülke belirteci ile (KUR Sümerogramı) tanımlanan Biainili’li olmak bir ayrıcalığı temsil ediyordu. Bu yüzden örneğin Urartu merkezi Tuşpa’nın yükseldiği Van Ovası’nda bağ, bahçe, çiftliklere sahip kişi isimleri da yazıtlara yansır. Muhtemelen bu imtiyazlı nüfus tahminen de Urartu monarşisinin ilişkin olduğu klana yahut halka mensuptu ve bu sınıfın erkekleri üzere bayanları da statü sahibiydiler. Böylelikle bilhassa Urartu sarayındaki hizmet ve üretim işlerinin yerli imtiyaz sahibi bayanlardan çok dışardan sürgün edilen bayanlara yaptırılmış olması daha akla yakındır.
Bu açıdan Asur Sarayı’na hizmet eden bayanların yürüttüğü çok sayıda işkolu olduğunu biliyoruz. Tıpkı halde Urartu idare merkezlerine bağlı olarak bayanların da kimi işlerde değerlendirildiğini görüyoruz. Bu hususta sıkça verilen bir örnek olarak MÖ 7’nci yüzyılın birinci yarısına ilişkin Urartu’nun Toprakkale Sarayı’na (Rusaḫinili Qilbanikai) ilişkin işçi listesini sunan tablette 66 dokumacı bayanın (66 MUNUSGADAD) varlığı bilinir. Tablet listesinde çoklukla erkeklerin olduğu birçok meslek kümesi içinde hadım sınıfı (LÚŠÁ.RĒŠI) kategorisinde bedellendirilen kelamı edilen bu bayanlar hükümdarı muhtaçlıklar için dokuma işini yaptılar. Alışılmış bu işin dışında yazıtlara yansımayan bayanların yürüttüğü başka işkolları da olmalı. Örneğin, yemek masasında oturan bir bayana hizmet eden, yelpaze tutan birtakım bayan tasvirlerine bronz kemer ve plakalar üzerinde rastlıyoruz. Yeniden tasvirlerde ikram taşıyan, çarşaf yahut yorgan seren, müzik aletleri çalıp oynayan çok sayıda bayan görülür. Bu bayanların giysileri hizmet ettikleri Urartulu ‘asil’ kadınlarınkinden farklıdır. Sınıfsal bir ayrımın göstergesi olarak statü sahibi bayanların tersine hizmet eden bayanların saçları başörtüsüz, kolları dirseğe kadar açık, takısız ve daha az süslü elbiselerle tasvir edilirler.
Kadınlar üzere sürgün çocuklar da Urartu’da hükümdarı hizmetlerde kullanılmış olmalıdır. Bu bahse ışık tutacak tek yazılı bilgimiz yeniden Toprakkale tabletidir. Tablette ‘2411 UKKIN-še (ubše)’ olarak okunan ve hadım kategorisinde verilen ‘2411 çocuk ya da delikanlı’ olarak çevrilen küme bize bir fikir verebilir. Urartu’da yenilen birtakım düşman hükümdarlara uygulanan bir cezalandırma yolu olarak bildiğimiz hadım etmenin bu kümedeki çocuklara yapılıp yapılmadığını bilmiyoruz. Tabletteki hadım (LÚŠÁ.RĒŠI) unvanı ile muhtemelen Toprakkale Urartu sarayının hizmetinde olan bir vazifeli sınıfı tanım ediliyordu. Zira tablete nazaran 3 bin 784 kişi olarak belirtilen hadım sayısı bir Urartu sarayı için epey yüksek bir sayı. Her ne halde olursa olsun Urartu’da sarayın hizmetinde olan 2 bin 411 ergen çocuk büyük olasılıkla askeri seferlerle sürgün edilen çocuklardan oluşuyordu. Yağma sonucu el konulan bayanlar üzere çocuklar da Urartu merkezlerine dağıtılmış olmalı. Bu çocukların İlah Haldi kültünün ve Urartu hükümdarı monarşisinin birer muhafızı olarak yetiştirildiğini varsayım etmek güç olmasa gerek.
Toprakkale tabletinde geçen ister dokumacı bayanlar, isterse muhasebeci, köpek bakıcısı yahut ergen çocuklar biçiminde tanımlanarak ‘hadım’ sınıfına dahil edilen bu vazifeliler Urartu sarayında o kadar güçlü bir hale geldiler ki bir Asur tabletine nazaran hükümdara karşı bir saray darbesine giriştiler. Tablette; Urartu Hükümdarı I. Rusa’nın kentte olmadığı bir vakitte hadım sınıfından terzibaşı Narage ve onunla bir arada 20 hadımın isyan çıkardığı bildirilir. Bu tabletin müellifi olan Asur casusuna nazaran Urartu hükümdarı bunun üzerine başşehre döner, hadımlar ve birtakım saray görevlilerinden oluşan 100 kişiyi idam ettirerek isyanı bastırır. Ama kelam konusu kalkışmaya karışan bir öbür isim olan Urartu Başkomutanı Abliuqnu’nun kardeşi Ursene affedilir. Bu ikili standart birinci bakışta Abliuqnu’nun hem başkomutan hem de kutsal Muṣaṣir kenti yöneticisi üzere güçlü politik pozisyonlarından kaynaklanıyor üzere görünüyor. Tahlil birçok saray hadımının ortadan kaldırılmasında bulundu. Zira muhtemelen Urartu sarayına hizmet eden hadım sınıfı halihazırda Biainili’li değildi bu da kitlesel bir katliam durumunda Urartu monarşisi ve iç dinamiklerinde bir itiraza yahut karışıklığa yol açmayacaktı. Bu noktada Urartu merkezlerine sürgün edilen erkekler ortasında savaşçıların Urartu ordusuna dahil edilip edilmediği ile ilgili bilgiye sahip değiliz. Bu Urartu için birinci bakışta bir avantaj olabileceği üzere zayıf durumlarda iktidara karşı tehlike de arz edebilirdi.
SÜRGÜN KİTLELERİN TOPLU KONUTLARI: AŞAĞI KENTLER
Çoğu kültürde olduğu üzere muhtemelen uzun müddet yabancı olarak görülen savaş esirleri ve onlardan oluşturulan hizmet sınıfları Urartu idare merkezleri ve yerli yerleşimleri dışında ikamet ettirildiler. İçlerinde bayan ve çocukların da olduğu Urartu Sarayı’na hizmet eden iş kollarına mensup sınıfların tümünün hükümdarı merkezler olan iç kalede ikamet ettiğini söylemek güç. Zira birçok sarp kayalık zirvelere kurulan kaleler çok sayıda nüfusun barınması noktasında kapasite, su-gıda üzere hayat gereçlerinin lojistiği üzere açılardan elverişli değildi. Burada Urartu Krallığı’ndaki sınıfsal ve toplumsal kastı da hesaba kattığımızda yazıtlarda sayıları binleri, yüzbinleri bulan savaş esirleri/sürgünleri ve bunlardan oluşturulan hizmet sınıflarının farklı noktalarda iskan ettirilmiş olmaları gerekir. Kale kapasitesi ve saray vazifelilerinin sayısıyla ilgili çelişkiye en güzel örnek olarak Toprakkale’deki Urartu saray listesini sunan tablet verilebilir. Tablette sayıları toplamda 5 bin 507 kişi olarak verilen saraya hizmet eden farklı kategorilerdeki meslek kümeleri muhtemelen birden fazla Urartu kalesinin yakınına kurulan daha sistemsiz ve kaba bir mimari usulde yapılmış ‘dış kent yahut aşağı şehir’ olarak isimlendirdiğimiz uydu yerleşimlerde ikamet ediyorlardı.
Urartu yazıtları yeni kurulan Urartu merkezlerinin çabucak yanı başına inşa edilmiş bu kentlere işgal edilen topraklardan sürülmüş insanların yerleştirildiğine dair kimi değerli bilgiler sunar. Örneğin, Urartu Hükümdarı I. Argişti, Yerevan Ovası’nda kurduğu Erebuni (Arin-Berd) kalesi için Hate (Yukarı Fırat Geç Hitit yerleşimleri) ve Ṣupa (Klasik Sophene/Elazığ-Dersim hattı) ülkelerinden 6 bin 600 kişiyi sürdüğünü bildirir. Bu beşerler kalenin imarından, mahallî sarayın hizmetlerine, verimli tarım alanlarının krallık ismine işletilmesine kadar birçok noktada çalıştırıldılar. Urartu’nun son devir hükümdarlarından Argişti oğlu Rusa ise yazıtlarında çok farklı ülkelerden insanları Van Gölü havzası ve Yerevan Ovası’nda kurduğu merkezlere sürdüğünden övgü ile kelam eder. Bu beşerler Asur (Šubria/Güneydoğu Anadolu), Etiu (Kars-Ermenistan), Ṣiluqu (Sisian-Zengezor), Tablani (Tabal/Orta Anadolu), Halitu (Kelkit Havzası?), Muški (Adıyaman ve Gaziantep?), Qainaru?, Targuni ? üzere ülkelerden göç ettirildi. Burada her iki hükümdarın yazıtlarındaki anlatımlarda nüfusun tümüyle sürüldüğünü anlıyoruz. Yazıtlardaki anlatım Urartu hükümdarlarının sürgün siyasetlerinin emelini da verir; merkezi krallığı ve mahallî gücü besleyen yeni yerleşimler kurmak ve bilhassa ekonomik ve askeri gereksinimi sağlamak. Bu tip sürgünler Minua dönemi Erkua kabilesi bayanları örneğinde olduğu üzere yalnızca bayanlara dönük bir sürgün değildi. Bu beşerler muhtemelen aile birlikleri korunarak sürüldüler. Onlar yeni yerlerinde kale, köprü üzere mimari yatırımların imali yanında bilhassa toprağı sürece üzere faaliyetlerde bulundular. Zira Urartu Hükümdarları Van, Muradiye, Patnos, Yerevan-Iğdır, Urmiye üzere kimi verimli ovalarda yaptırdıkları üzüm bağları, meyve bahçeleri, tahıl ekimi ve sulama kanallarının ağır bir insan gücüyle randımana ve bol esere dönüşeceğini biliyorlardı. Sürülen nüfus ortasında nitelikli olanlar yahut üstte kelamını ettiğimiz saraya hizmet eden sınıflar Urartu kalelerinin aşağı kentlerine yerleştirildiler. Ayanis iç Kalesi ve çabucak doğusundaki Güneytepe dış kent yerleşimi her tarafı ile Urartu seçkinlerinin ve onlara hizmet eden sürgünlerin yerleşim ve hayat formunu göstermesi açısından epeyce çarpıcı bir örnektir.
URARTU ÜLKESİNDE; İSKAN, ASİMİLASYON VE MECBURÎ ÇALIŞMA KISKACI
Elbette sürgün, nüfusa biçilen toplumsal rol ve yerleşim sistematiği Urartu eyalet yöneticileri ve onların hissesine düşen sürgünler için de geçerliydi. Son olarak Urartu askerlerine dağıtılan esirlerin bir kısmının daha küçük çiftlik ve köylerde hayvancılık, tarım ve mesken işlerinde de çalıştırıldığını kestirim edebiliriz. Sonuç olarak Urartular da eski Yakın Doğu krallıkları üzere büyük ölçüde sürgün ve yağma seferleri düzenlediler. Savaş ganimeti olarak gördükleri kitleleri bir anda yurtlarından ve ömür biçimlerinden koparıp, kurdukları merkezler etrafında mecburî iskana tabi tuttular. Urartu kültürünü bilen yahut onlara yakın toplulukları saymazsak çok uzak coğrafyalardan sürülenler muhtemelen lisanlarını, ilahlarını ve bütün olarak hayat biçimlerini bilmedikleri farklı bir kültürle karşılaştılar. Bu kitlelerin ahenk ve kendilerine biçilen roller dışında öbür seçenekleri yoktu. On binlerce insanın getirildikleri yerlerde kendi lisanlarını ve kültürlerini sürdürüp sürdürmediklerini de bilemiyoruz. Muhtemelen bu beşerler günümüzdeki ulus-devletlerin yaptığı üzere sistematik bir asimilasyon cenderesinden geçmediler. Lisanları geldikleri baskın toplumların lisanları ortasında eridi. Tahminen de inanış açısından zorlanmadılar ki onlar da Urartular üzere periyodun politeist, tabiat ile sıkı bağlı pagan karakterde inançlara sahiptiler. Kaldı ki Urartu krallık panteonu da farklı coğrafyalardaki lokal tapınım gören çok sayıda ilahi figürü barındırıyordu. Hatta Urartuların son devirlerinde düşmanları olan Asurların baştanrısı Asur için de kurbanlar kesildiğine şahit olmaktayız.
Evet göçmenlerin inançlarını yaşamalarına müsaade verdiler lakin bu noktada Urartu Hükümdarlarının kamusal bir efora girdiğini söylemek güç. Buna karşın Urartu Hükümdarı I. Argişti’nin Erebuni kentinde ismine susi tapınağı yaptığı ilah İubša’nın bir Luwi ilahı olduğu ve bu tapınağın Erebuni’ye, Ḫate ve Ṣupa ülkelerinden sürülen nüfusun dini inanışının gözetilerek yapıldığı öne sürülür. Asurların birtakım askeri seferlerde yenilen ülkenin ilah heykelleri ile bir arada kültlerini Asur’a taşıdığını biliyoruz. Ancak burada zorla yerinden edilmiş, aşağılanmış bir kitlenin gereksinimi için hele ki bir Urartu hükümdarı merkezinde tapınak yapılması biraz zorlama bir tez üzere görünüyor. Münasebetiyle İubša ismine Çavuştepe Kalesinde susi tapınağı yapılan Hawasor (Gürpınar) Ovasının rabbi İrmušini örneğinde olduğu üzere Yerevan Ovası’nda (Waza Ülkesi) tapınım görmüş lokal bir ilah olmalıdır.
Sürgünler münasebetiyle göç ettirilenler ile Urartu coğrafyasının yerli nüfusu ortasında demografik ve kültürel kaynaşma olduğu üzere çatışmalar da yaşanmış olması ihtimal dahilinde. Bu çelişkilerin Urartu’nun güçlü krallık otoritesi tarafından yönetim edildiğini düşünebiliriz. Göç ettirilen kitlelerin nihayetinde kendilerine biçilen ömür usulüne ve statüye razı olma, baskın lisan ve kültür içinde asimile olma dışında bir seçenekleri yoktu. Yaşadıkları köyler yahut yaylalardan koparılan beşerler için bu vahim bir son olmalı… Günümüzde moda bir telaffuz olarak, “tarihe bugünün gözlüğü ile bakılmaz” kelamını birden fazla vakit gerçek bulmuyorum. Bu bilhassa yüzyıl evvelki eli kanlı diktatörleri yahut yaptıkları sürgün ve katliamları aklamaya yönelik zavallı beyhude bir gayrettir. Bugünün gözünden de alışılmış ki kıymetlendirme yapabiliriz. Zira göçe zorlananların hayat şartları ve hayatta kalma uğraşlarıyla, muktedirlerin siyasal erk hesapları ortasındaki salınımda o günden bugüne tahminen de hiçbir şey değişmedi!
*Heidelberg Universität, Institut für Ur- und Frühgeschichte und Vorderasiatische Archäologie (IIE SRF Fellowship), Dr.
(KÜLTÜR SANAT SERVİSİ)